Η «τριανταφυλλιά» της Σοφίας Σλήμαν (έτσι ονόμαζε το νοσοκομείο η ιδρύτρια του «Σωτηρία») όλο και μαραίνεται... Κι όμως, πολλοί ισχυρίζονται πως υπάρχουν λύσεις.Η Σοφία, χήρα του Ερρίκου Σλήμαν, όπως αναφέρεται σε άρθρο της εφημερίδας «Εμπρός», τον Απρίλιο του 1902, ηγήθηκε συλλόγου κυριών που στόχο είχε τη δημιουργία σανατορίου. Ζούσε στο Ιλίου Μέλαθρον, το οποίο αργότερα θα παρέδιδε στον φίλο της Ελευθέριο Βενιζέλο για να το χρησιμοποιήσει ως πολιτικό γραφείο του και διέθετε φήμη, κοινωνική δύναμη και πλούτο ενώ συνομιλούσε άμεσα με τους σημαίνοντες της εποχής. Ανάμεσά τους και με τον γιατρό Μενέλαο Σακοράφο με τον οποίο είχε επισκεφτεί το Πολιτικό Νοσοκομείο, νυν Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων και είχε δει με αποτροπιασμό τους τραυματίες του καταστροφικού πολέμου του 1897 να συμβιώνουν στους ίδιους θαλάμους με αρρώστους από φυματίωση.
Σε μια εποχή που η Αθήνα τέλειωνε στους Αμπελοκήπους, έπεισε την ηγεσία της Μονής Πετράκη να της παραχωρήσει έκταση 500 περίπου στρεμμάτων, στην περιοχή βόρεια από το Γουδί. Η πρόβλεψη ήταν για ένα σανατόριο και ένα χώρο περιπάτου για τους φυματικούς. Το 1903 μπήκε ο θεμέλιος λίθος σε σχέδιο του γραφείου των Αξελών και στις 6 Ιουνίου του 1905 η βασίλισσα Ολγα εγκαινίασε επισήμως το πρώτο λαϊκό «φθισιατρείο». Σ' αυτό το πρώτο κτίριο, του οποίου εγκρίθηκε η μελέτη αποκατάστασης από το ΥΠΠΟ και στο οποίο θα στεγάζεται το «Μουσείο Ιστορίας της Ιατρικής», η Σλήμαν, τότε, είχε αναλάβει και την υποχρέωση προς τη Μονή Πετράκη να νοσηλεύεται ποσοστό καλόγηρων. Η δυναμικότητά του δεν ξεπερνούσε τις 40-45 κλίνες, για τις οποίες έγιναν χορηγοί διάφοροι επιφανείς της εποχής. Το 1909, με το πρώτο κληροδότημα, του Κυριαζή, ανεγέρθηκε το «Κυριαζίδειο», με στόχο να μένουν σ' αυτό εύποροι φυματικοί που μπορούσαν να πληρώνουν μόνοι τους τη νοσηλεία τους. Το 1911 η δεύτερη δωρεά ήταν του Νικολάου Αμπετ, πλούσιου αιγυπτιώτη εμπόρου. Υψώθηκε το «Αμπέτειο», το αρχιτεκτονικό κόσμημα του συγκροτήματος σε σχέδια του αρχιτέκτονα Βαλλιάνου.
Τον ίδιο χρόνο η Σλήμαν διοργάνωσε μεγάλο έρανο. Οι νέες των Αθηνών προσέφεραν ένα τριαντάφυλλο και δέχονταν δωρεές. Τα χρήματα μαζί με μια δωρεά της κόρης της Ανδρομάχης Μελά επέτρεψαν να χτιστεί το «Τριανταφυλλάκι», που ανήκει πλέον στο Γενικό Κρατικό.
Το σχέδιο «ΣΩΤΗΡΙΑ»Ένα δάσος στην Αθήνα. Μια φυλακή σε ένα νοσοκομείο. Το μνημείο εκτελεσθέντων κοντά στο χώρο των αναρρωτηρίων. Ένας τόπος εγκλεισμού για τους ασθενείς της φυματίωσης. Ένας τόπος σημαδεμένος από μνήμες ασθένειας, πολέμων, εξουσίας, θανάτων, εξαθλίωσης και επιβίωσης. Μια έκθεση και ένα σχέδιο “Σωτηρία”.
Στο Νοσοκομείο “Σωτηρία” λειτουργεί μια έκθεση, μια εικαστική παρέμβαση, που έρχεται να αντιμετωπίσει την έννοια της συλλογικής μνήμης. Το κοινό της αποτελούν,όχι μόνο φιλότεχνοι, αλλά και ασθενείς καθώς και το προσωπικό του νοσοκομείου.
Το πρώτο ελληνικό σανατόριο
Σανατόριο, εκτελεστικό απόσπασμα, λαϊκό νοσοκομείο. Το Νοσοκομείο “Σωτηρία” αποτελεί ένα φορτισμένο ιστορικά χώρο. Από το πρώτο κτίριο του Σανατορίου το 1905, έως το μεγαλύτερο πνευμονολογικό κέντρο στην Ελλάδα, που είναι σήμερα, η ιστορία της “Σωτηρίας” επικοινωνεί με την ιστορία των Αθηνών. Από άσυλο για τους “Άθλιους των Αθηνών”, ύστερα Φυματιολογικό Κέντρο και τελικά Γενικό Νοσοκομείο.
Η φθίση, αθεράπευτη μέχρι την ανακάλυψη των αντιφυματικών φαρμάκων και ως αθεράπευτο κοινωνικό πρόβλημα δοκίμασε τα αντανακλαστικά της κοινωνίας, εξέθεσε τις ανεπάρκειες της και περιέγραψε τις αθλιότητες της.Οι ασθενείς, άνδρες και γυναίκες, επώνυμοι ανώνυμοι, ποιητές και αγωνιστές φέρνουν μαζί τους την ατμόσφαιρα της κάθε εποχής.
Η Μαρία Πολυδούρη εισέρχεται τον Μάρτιο του 1928 στα 26 της χρόνια και συναντά τον Καρυωτάκη λίγο πριν πάρει το δρόμο για την Πρέβεζα και αυτοκτονήσει ένα μήνα μετά. Στα δύο χρόνια νοσηλείας της γράφει τις δύο ποιητικές της συλλογές “Οι τρίλιες που σβήνουν” και “Ηχώ στο Χάος”.
Μόνιμη παρέα της ο νεότατος τότε Γιάννης Ρίτσος ο οποίος εισέρχεται στο νοσοκομείο ως φυματικός και βγαίνει κομμουνιστής.
Εκτός από την ποίηση το νοσοκομείο είναι ένα φυτώριο επαναστατικών ιδεών.
Ο διάσημος ελληνορουμάνος συγγραφέας Παναϊτ Ιστράτι, επιστήθιος φίλος του Kαζαντζάκη, καλεσμένος του Δημήτρη Γληνού, δίνει μια εμπρηστική διάλεξη στο τότε θέατρο “Αλάμπρα” και μαζί με ένα πλήθος έρχεται και ξεσηκώνει τους φυματικούς στη “Σωτηρία”. Κατάληξη μια μεγάλη διαδήλωση στην Πλατεία Kάνιγγος που οδηγεί σε επέμβαση της αστυνομίας, στην απέλαση του Ιστράτι και θα οδηγήσει σε δίκη του Γληνού και του Καζαντζάκη.
Το “όραμα της Σωτηρίας”
Στην Ελλάδα του 1900 οι υπολογισμοί ανέβαζαν σε πενήντα χιλιάδες τους νεκρούς από φθίση, σε μια εποχή που η χώρα δεν αριθμούσε περισσότερα από δύο εκατομμύρια ψυχές. Ο μύθος του καλλιτέχνη – φυματικού μπορεί να ήταν ισχυρός στην ευρωπαϊκή παράδοση, αλλά η πραγματικότητα ήταν ότι θύματα της ασθένειας υπήρξαν άτομα που ανήκαν περισσότερο στην εργατική τάξη.
Η Σοφία Σλήμαν μετά το θάνατο του συζύγου της το 1890 έστρεψε τα φιλανθρωπικά της ενδιαφέροντα στον αγώνα κατά της φθίσης. Ήταν η ημέρα που αντίκρισε φυματικούς στρατιώτες από τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 στοιβαγμένους στα υπόγεια του Νοσοκομείου Ελπίς. Τότε συνέλαβε το σχέδιο δημιουργίας ενός σανατορίου. Μαζί με έναν “όμιλο κυριών” αποτελούμενοι από κυρίες της αθηναϊκής κοινωνίας που προΐσταται η Σλήμαν αναλαμβάνουν την σύσταση εταιρείας με την επωνυμία “Σωτηρία”.
Μέχρι το 1902 η Σλήμαν και οι άλλες κυρίες της νεοσύστατης εταιρείας θα καταφέρουν να αποσπάσουν από την Ι.Μ. Πετράκη δωρεά οικοπέδου 600 στρεμμάτων. Οι οικοδομικές εργασίες αρχίζουν το 1903 και το 1905 εγκαινιάζεται από την βασίλισσα Όλγα το πρώτο κτίριο της “Σωτηρίας”, το πρώτο σανατόριο της χώρας, με 40 κλίνες προορισμένες για τη νοσηλεία απόρων φυματικών. Τα πρώτα χρόνια το φθισιατρείο, με ελάχιστους οικονομικούς πόρους, λειτουργεί περισσότερο σαν αστική καραντίνα παρά σαν θεραπευτήριο. Μέχρι το 1908 φυτεύονται 7500 πεύκα και ευκάλυπτοι. Παρά τη λειψυδρία η Σοφία Σλήμαν επιτυγχάνει τη μεταφορά νερού με στρατιωτικά βυτιοφόρα.
Μετά το 1910 η Σλήμαν, μη μπορώντας να βασιστεί στην κρατική επιχορήγηση, στρέφεται στους λαϊκούς εράνους, τους φιλανθρωπικούς χορούς και άλλες εκδηλώσεις για τη λειτουργία και συντήρηση του νοσοκομείου. Το μεγαλύτερο ποσό απέφερε ο λαϊκός έρανος του 1911 “το τριανταφυλλάκι”. Εκατοντάδες κυρίες και δεσποινίδες της αθηναϊκής κοινωνίας προσέφεραν από ένα τριαντάφυλλο σε όσους έδιναν χρήματα για τη “Σωτηρία” και με τα χρήματα αυτά κτίσθηκε την ίδια χρονιά ένα μικρό περίπτερο 30 κλινών, το “Τριανταφυλλάκι”. Από το 1919 τη διοίκηση του νοσοκομείου αναλαμβάνει το κράτος και στο 8μελες συμβούλιο προεδρεύει η Σοφία Σλήμαν μέχρι και τον θάνατό της το 1932.
Ο “ανθρώπινος στάβλος”
Τα χρόνια που ακολουθούν είναι χρόνια μαρασμού και εξαθλίωσης. Η άφιξη των προσφύγων και η παρατεινόμενη ανεπάρκεια της κρατικής μηχανής να αναλάβει την κοινωνική πρόνοια, μετατρέπουν τη “Σωτηρία” σε ένα συνονθύλευμα από άθλιες παράγκες και παραπήγματα. “Πεθαμενατζίδικο”, “κόλαση των ζωντανών”, “ανθρώπινος στάβλος” είναι μερικούς από τους χαρακτηρισμούς που το ακολουθούν. Τα ξύλινα παραπήγματα και κάποια πρόχειρα “ντέκερ” του στρατού με τσίγκινες σκεπές καλούνται να σκεπάσουν εκατοντάδες φυματικούς.
Ακόμη περισσότεροι μένουν στον υπαίθριο χώρο ή κατασκευάζουν δικές τους πρόχειρες καλύβες ή λαγούμια. Σε χώρους δύναμης 600 κλινών διαβούν 3000-4000 άρρωστοι με προβλεπόμενη θνησιμότητα 50%. Άστεγοι και μικροπωλητές ανακατεύονται με τους αρρώστους. Στους χώρους του φθισιατρείου ανθεί το εμπόριο ναρκωτικών και η πορνεία. Κανένας δεν γνωρίζει τον αριθμό των ασθενών. Θάνατοι δεν δηλώνονται για να πουλιέται η μερίδα του φαγητού τους. Οι φτωχοί θάβονται στις γωνίες των αλσυλλίων.
Μία χαρακτηριστική αφήγηση περιγράφει την κατάσταση: …” Στο ‘Αναψυκτήριο’ μία φορά πέθανε ένας, στη σκοτεινή παράμερη γωνίτσα, που χε διαλέξει για να κρύψει το δράμα της κατάντιας του και του πόνου του. Κι έμεινε πέντε ολάκερες μέρες νεκρός, χωρίς να τον δούνε, ως που βρώμισε και τον πρόδωσαν οι αναθυμιάσεις της αποσύνθεσης του άταφου κορμιού. (…) Χρόνια ολόκληρα γιατροί δεν πατούσαν να δουν τους αρρώστους.. Μόλις με τις εξεγέρσεις στάλθηκε μια γυναίκα που έκανε τη διανομή του φαγητού. Και η διανομή ήταν τόσο ελεεινή που μονάχη της χαρακτηρίζει το βαθμό της αθλιότητας που επικρατεί.(…) Την ώρα του φαγητού μέσα στο ‘Αναψυκτήριο’ και μέσα στους θαλάμους πλάι σε εκείνους που τρώνε αλλάζουν τους νεκρούς. Αυτό είναι το ‘Αναψυκτήριο’, ένας τόπος κόλασης ζωντανής, πλάι στ’ άλλα περίπτερα της “Σωτηρίας”.
Η Σωτηρία… της “Σωτηρίας” Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου αναθέτει στον γιατρό Μάνθο Μεταλληνό, γνώστη των υγειονομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε η Ελλάδα μετά την έλευση των προσφύγων, τη διοίκηση του νοσοκομείου. Ο Μεταλληνός κατορθώνει μέσα σε πέντε χρόνια να μετατρέψει τη “Σωτηρία” από ένα άθλιο παρηκμασμένο άσυλο σε ένα σύγχρονο Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος.
Διορίζεται το 1936 γενικός διευθυντής του νοσοκομείου και κατεδαφίζει όλα τα παραπήγματα και τις παράγκες. Ο χώρος περιφρουρείται και επιλέγονται για νοσηλεία μόνο οι πάσχοντες. Το κράτος χρηματοδοτεί την ανέγερση της “Χειρουργικής Κλινικής” και των άλλων κτιρίων. Γκρεμίζει τα παλιά κτίρια, τις παράγκες, ανοίγει καινούργιους δρόμους, δημιουργεί υπερσύγχρονα νέα μαγειρεία. Χτίζεται το “Μέγα Λαϊκό”, με το “μπαουχάουζ” αρχιτεκτονικό του ύφος, σχεδιασμένο από τον σπουδαίο αρχιτέκτονα Γιάννη Δεσποτόπουλο, το μοναδικό Έλληνα αρχιτέκτονα που φοίτησε στην περίφημη σχολή (Bauhaus). Η νέα “Σωτηρία” διαθέτει πλέον 1800 κλίνες. Ο Μεταλληνός εγκαθιστά μουσική στους θαλάμους και δημιουργεί περίτεχνους κήπους και καθιστά το νοσοκομείο ανοικτό στον κόσμο.
Φυτώριο επαναστατικών ιδεών
Στη διάρκεια του πολέμου και της γερμανικής κατοχής το νοσοκομείο αυξάνει τα κρεβάτια του σε 2000 και τις κλινικές του σε 15. Την περίοδο της Κατοχής “Η Σωτηρία” συνδέεται -για άλλη μια φορά- με την ιστορία του τόπου μέσα από εκτελέσεις αγωνιστών και αποδράσεις κρατουμένων. Στις φυλακές του νοσοκομείου, που πρόσφατα γκρεμίστηκαν, οι κρατούμενοι ήταν αριστεροί – φυματικοί.
Ξεχωριστό κεφάλαιο στην ιστορία του νοσοκομείου η απόδραση των 56 κομμουνιστών Ακροναυπλιωτών, το 1943 που κρατούνταν ως φυματικοί, μια από τις σπουδαιότερες επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ. Τα τάγματα ασφαλείας συλλαμβάνουν αρρώστους, αλλά και μέλη του προσωπικού. Στα Δεκεμβριανά, σφαίρες σκοτώνουν αρρώστους.
Στους χώρους της “Σωτηρίας” εκτελούνται, διαπιστωμένα, 375 αγωνιστές και πατριώτες μεταξύ των οποίων εμβληματικές προσωπικότητες όπως ο Νίκος Μπελογιάννης.
Η έκθεση Το “σχέδιο Σωτηρία” είναι ένα πολύμορφο εικαστικό πείραμα. Η θεματική έκθεση περιλαμβάνει ζωγραφική- γλυπτική-video art και κατασκευές, οι οποίες θα παρουσιαστούν στους υπαίθριους χώρους του νοσοκομείου, στο αμφιθέατρο καθώς και σε ένα νεοκλασικό κτήριο του 1915, που έχει δοθεί γι’ αυτόν το σκοπό.
Η έκθεση οργανώνεται από την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (Α.Σ.Κ.Τ), τη Διοίκηση του Νοσοκομείου, το Σύλλογο Εργαζομένων του Νοσοκομείου και το Σύλλογο Φίλων Περιθαλπομένων Νοσοκομείου “Η Σωτηρία”.
Είναι από τις λίγες φορές που ένα εικαστικό γεγονός ανοίγεται με τόση μεγάλη ένταση στην κοινωνία και μάλιστα σε έναν ευαίσθητο χώρο όπως είναι αυτός ενός νοσοκομείου.
του Γ.Σεφεριάδη
http://oinoxori.gr/?p=3110
Στα υπόγεια της «Σωτηρίας» βρέθηκαν όμως ξεχασμένα και ιατρικά μηχανήματα μοναδικά στα Βαλκάνια, «Εδώ υπάρχουν δέκα δεκαετίες που μας θυμίζουν ότι η πρόσφατη ιστορία μας δεν είναι μόνο πραξικοπήματα, σκάνδαλα και διαφθορά, αλλά είναι και φιλανθρωπία, πόνος, ελπίδα, λογοτεχνία, τέχνη, ιατρική κ.λπ., είναι η προσπάθεια της κοινωνίας να κρατηθεί χέρι, χέρι για να πάει παραπέρα», λέει η Φώτης Βλαστός, ως μέλος πια της επιτροπής του μουσείου. Και συμπληρώνει η Χριστίνα Στούρη, από την ίδια επιτροπή: «Δεν θέλουμε το μουσείο να είναι μια αποθήκη εκθεμάτων. Προσβλέπουμε σ' έναν ζωντανό οργανισμό στον οποίο τα εκθέματα θα λειτουργούν παραπεμπτικά. Θα είναι τα σύμβολα διαφόρων πτυχών της ιστορίας της "Σωτηρίας" και θα λειτουργούν μέσα σε ένα περιβάλλον στο οποίο θα γίνονται ομιλίες, προβολές, εκθέσεις κ.λπ.».
Κάθε μέρα εκεί στη στροφή σε περιμένει μια αναπάντεχη έκπληξη, μια συνάντηση μια ιστορία. Εσύ το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να βρίσκεσαι εκεί πιστός σε όλα αυτά τα απρόβλεπτα και απρόοπτα που σου ετοιμάζει η ζωή στο δρόμο σου
Ξεκινήσαμε για το γύρισμα ένα ακόμη απόγευμα μακριά από τη ζεστή της Αθήνας στο φιλόξενο δάσος της Σωτηρίας οπού ο καιρός σου κάνει τη χάρη και εκεί σε συμφωνία με τα μεγάλα δέντρα έχει τουλάχιστο δυο βαθμούς πιο κάτω θερμοκρασία
Μια μεγάλη γυναίκα στέκεται ώρα και διαβάζει με προσοχή τα μικρά χειρόγραφα λογία με τις μεγάλες λέξεις που είναι γραμμένα στα λεύκα μάρμαρα σπαρμένα στις πευκοβελόνες
Έτσι ξεπερνούσαμε τις δυσκολίες με ανθρωπιά
Πιο κάτω δυο γυναίκες ξαποσταίνουν έξω από την ψυχιατρική κλινική 
Όμως οι γυναίκες είναι χαρούμενες για αυτό γελανε δυνατά Αύριο παίρνουν εξιτήριο
Τα φάρμακα φωνάζει από μέσα ένα άντρας "Ένα έχω να πω" λέει η μια καθώς μας αποχαιρετά "αυτοί οι άνθρωποι εδώ που μας φροντίζουν είναι ήρωες είναι υπέροχοι Έλληνες
Παίρνουν ψίχουλα κι όμως βρίσκονται συνέχεια από επάνω σου με έναν κάλο λόγο και με μια φροντίδα μοναδική Αυτοί θα μου λείψουν τώρα που γυρίζω σπίτι "
Να την η ανθρωπιά κατοικεί ακόμα και τώρα δίπλα μας αρκεί να την δούμε Είμαστε πολλοί που είμαστε εκεί ο ένας για τον άλλον 
Μια προσωπική εμπειρία είναι πώς τελικά μπορεί ένα έργο τέχνης να συνομιλήσει με το χώρο που φιλοξενείται, πώς ο χώρος γίνεται μέρος της σκέψης και εν συνεχεία το έργο γίνεται μέρος του χώρου και πώς διαμορφώνει το ένα το άλλο.
Πέραν της ιστορίας και του νοήματος της έκθεσης, η διαδικασία και μόνο του στησίματός της αποτελεί για τους νέους καλλιτέχνες σημαντική εμπειρία.
